Morze Śródziemne
Informacje ogólne - PWN,
|
|
Włochy
|
ŚRÓDZIEMNE, MORZE, międzykontynent. morze między Europą, Azją i Afryką, część O. Atlantyckiego; przez Cieśn. Gibraltarską połączone z O. Atlantyckim, przez cieśniny tur. (Dardanele, Bosfor, morze Marmara) — z M. Czarnym, a Kanałem Sueskim — z M. Czerwonym; rozciągłość równoleżnikowa 3740 km, południkowa — średnio ok. 600 km, maks. — 1800 km (od Zat. Weneckiej do Wielkiej Syrty). Powierzchnia 2501,5 tys. km2 (bez M. Czarnego i M. Azowskiego); głęb. średnia 1536 m, maks. — 5121 m (w Rowie Helleńskim na zach. od Peloponezu). Linia brzegowa, zwł. pn., silnie rozwinięta; półwyspy Apeniński i Bałkański wysunięte daleko na pd. wydzielają morza: Tyrreńskie, Adriatyckie, Jońskie i Egejskie; ponadto wyróżnia się morza: Alborańskie i Balearskie na zach., Liguryjskie na pn. oraz Kreteńskie na pn. od Krety i Lewantyńskie na wsch.; największe zatoki: Wielka i Mała Syrta, Lwia, Tarencka, Wenecka, Koryncka, Salonicka, Antalya, İskenderun; liczne wyspy, zwł. na M. Egejskim; największe: Sycylia, Sardynia, Cypr, Kreta, Korsyka, Eubeja, Majorka, Rodos, Lesbos, Chios, Minorka, Kerkira; archipelagi: Baleary, W. Jońskie, Sporady, Cyklady (z Dodekanezem); wybrzeża Morza Śródzienmnego są przeważnie górzyste, jedynie afryk. na wsch. od Małej Syrty niskie i płaskie. Dno Morza Śródziemnego jest b. urozmaicone, występują prawie wszystkie formy rzeźby, nadając mu charakter dna oceanicznego (grzbiety, progi, baseny, rowy, kaniony, stożki wulk., równiny abysalne, stożki akumulacyjne i in.); wyróżnia się baseny: Algiersko-Prowansalski (głęb. do 2887 m) między Algierią, Balearami, Francją, Korsyką i Sardynią, Tyrreński (do 3830 m) między Płw. Apenińskim, Sycylią i Sardynią, Centralny (5121 m w Rowie Helleńskim) między Płw. Apenińskim, Grecją i Libią oraz Lewantyński (4486 m, w części pn.) między Egiptem, Azją Mniejszą i wsch. wybrzeżem; Próg Afrykańsko-Sycylijski w Cieśn. Sycylijskiej dzieli dno Morza Śródziemnego na część zach. i wsch.; w Basenie Algiersko-Prowansalskim na równinie abysalnej na głęb. 2500–2800 m wznoszą się liczne kopulaste wysady soli kam., a na pn. u podnóża stoku kontynent. rozciąga się rozległy stożek akumulacyjny osadów terygenicznych naniesionych przez wody Rodanu; w Basenie Tyrreńskim wznoszą się stożki wygasłych i czynnych wulkanów (niektóre wznoszą się nad powierzchnię morza jako W. Liparyjskie); pd. część dna Basenu Lewantyńskiego zajmuje rozległy stożek akumulacyjny Nilu; we wsch. części dna Morza Śródziemnego wyróżnia się Grzbiet Śródziemnomorski ciągnący się łukiem dł. 1600 km od Płw. Apenińskiego do Cypru, oddzielony od wąskiego szelfu afryk. Rowem Libijskim (głęb. do 3540 m), a od Grecji, Krety i M. Egejskiego — Rowem Helleńskim (dł. 1500 km, średnia głęb. ok. 4000 m), ciągnącym się od cieśn. Otranto do zat. Antalya; rowy podmor. występują również w dnie M. Egejskiego, na pn. Rów Anatolijski (głęb. do 1500 m), na pd. — Kreteński (do 2499 m); szelfy w Morza Śródziemnego są wąskie, szersze występują tylko w M. Adriatyckim, Małej Syrcie, Zat. Lwiej oraz wzdłuż zach. i pd. wybrzeży Sycylii. Morze Śródziemne leży w strefie klimatów podzwrotnikowych (klimat śródziemnomor.), jedynie akweny wzdłuż wybrzeży libijskich i egip. mają klimat zwrotnikowy kontynent. suchy; klimat Morza ródziemnego. charakteryzują ciepłe zimy i lata, małe zachmurzenie i opady (zwł. latem) oraz mała wilgotność powietrza i silne parowanie; średnie temperatury powietrza w styczniu od 7–10°C na pn. do 14–16°C na pd., w sierpniu — odpowiednio od 22–24°C do 25–30°C; średnia roczna suma opadów 400 mm — od 1100–1300 mm na pn.-zach. do 50–100 mm na pd.-wsch; występują suche wiatry pd., m.in. sirocco we wsch. części morza i samum na zachodzie. Wody Morza Śródziemnego należą do najcieplejszych (średnio 13°C) i najbardziej zasolonych (średnio 38,4–38,7‰) w oceanie świat.; temperatura wód powierzchniowych wynosi w zimie od 9°C u wybrzeży eur. do 16°C w części pd.-wsch., w lecie — odpowiednio od 22–26°C do 26–28°C; zasolenie wód powierzchniowych wynosi od ok. 36‰ u wybrzeży eur. do 39,4‰ w części wsch.; wody głębsze, poniżej głęb. 600 m, mają stałą wysoką temperaturę (ok. 13°C) i duże zasolenie (powyżej 38,5‰) wskutek ograniczonego dopływu z oceanu przez płytką (338 m) Cieśn. Gibraltarską (szybki przydenny prąd z Morza Śródziemnego w cieśninie jest gł. źródłem zasilania pn. części O. Atlantyckiego w sól). W warstwie powierzchniowej Morza Śródziemnego. dominuje Prąd Północnoafrykański (odnoga Prądu Kanaryjskiego wpływająca przez Cieśn. Gibraltarską) o przepływie początkowym 1,8 mln m3/s, którego odgałęzienia na pn. sięgają wybrzeży eur., a na wsch. — lewantyńskich; w warstwach głębszych i przydennych płynie w kierunku odwrotnym słony prąd, który u wejścia do Cieśn. Gibraltarskiej ma przepływ 1,7 mln m3/s; ujemny bilans hydrologiczny Morza Śródziemnego wynika z silnego parowania (średnio rocznie 105–120 cm słupa wody), małych opadów i niewielkiego dopływu rzecznego; wymiana wody z M. Czarnym jest b. mała. Wysokość pływów jest niewielka (do 90 cm), jedynie w Zat. Genueńskiej i u pn. wybrzeży Korsyki okresowo, w połączeniu z prądami wiatrowymi, dochodzi do 4 m; w niektórych cieśninach silne prądy pływowe. Zlewisko Morza Śródziemnego zajmuje ok. 5 mln km2, gł. rzeki: Nil, Rodan, Ebro, Pad, Tyber. Nad Morzem Śródziemnym leży 21 państw (ok. 425 mln mieszk.); na wybrzeżach liczne kąpieliska mor.; rozwinięte żeglarstwo turyst. i sportowe. Połów ryb (sardynka, sardela, ostrobok, barweny, pelamida, bops, makrela, meny, cefale, tuńczyk, błękitek, szprot), mięczaków (omułek jadalny, mątwa, ośmiornice, kalmary) i krewet.
Położone między 3 częściami świata Morze Śródziemne ma szczególne znaczenie dla transportu — jest ważnym szlakiem handl., przez Cieśn. Gibraltarską (ok. 75 tys. statków rocznie w obie strony) łączy Europę Zach. i Pn. z Afryką Pn. i Azją Zach. a przez Kanał Sueski — z Afryką Wsch., Azją Pd., Pd.-Wsch. i Wsch., a także z Australią i Oceanią; rozwinięta żegluga kabotażowa, promowa i wycieczkowa; gł. porty uniwersalne (wg przeładunków): Marsylia, Genua, Triest, Wenecja, Tarent, Neapol, Kartagena, Savona, Aleksandria, Pireus, Livorno, Barcelona, Algeciras, Saloniki, Mersin, Castellón de la Plana, Stambuł, Tarragona, Bari, Rijeka, Algier, Walencja, Hajfa, Annaba, Brindisi, Bejrut, Aszdod, Palermo; gł. porty naft. (wywozowe): As-Sidr, Marsa al-Burajka i Ras al-Unuf w Libii, Banijas w Syrii, Bidżaja w Algierii, As-Suchajra w Tunezji, Trypolis w Libanie. Niektóre akweny morza są b. zanieczyszczone ściekami komunalnymi i przem., zwł. wzdłuż wybrzeży, oraz wyciekami z tankowców na prawie całym obszarze — na Morzu Śródziemnym skupia się 1/3 świat. przewozów ropy naft., gł. z Azji i Afryki do Europy.
K. ŁOMNIEWSKI, J. ZALESKI, L. ŻMUDZIŃSKI Morze Śródziemne, Warszawa 1974.