Historia: 13-ty postulat

Artykuł autorstwa Jannny Solskiej który ukazał się na łamach POLITYKA nr. 43 (2268), 21 października 2000

Warto również odwiedzić strony:

  History: 13th postulate

Podwyższenie cen mięsa w PRL zawsze groziło rozlewem robotniczej krwi w konsekwencji zmianą ludowej ekipy rządzącej.
Dopiero w 1976 r. przypomniano sobie trzecią drogę - po nieudanej próbie podwyższenia cen cukru Piotr Jaroszewicz, ówczesny premier, ogłosił w telewizji wprowadzenie bonów towarowych i nadal pozostał szefem rządu. Dlatego kilka lat później, do trzynastego z 21 postulatów,
podpisanych w sierpniu 1980 r. w Stoczni Gdańskiej, a dotyczącego reglamentacji mięsa, partia podeszła z pełnym zrozumieniem.

PZPR i rząd znalazły się W 1980 r. między młotem a kowadłem. Realizacja ósmego postulatu strajkujących: „podnieść wynagrodzenia zasadnicze każdego pracownika o 2000 zł za miesiąc jako rekompensatę dotychczasowego wzrostu cen”, do reszty zrujnowała i tak pusty rynek. A przecież po drodze był jeszcze postulat dziewiąty „Zagwarantować automatyczny wzrost płac równolegle do wzrostu cen i spadku wartości pieniądza” i dziesiąty: „Realizować pełne zaopatrzenie rynku wewnętrznego w artykuły żywnościowe, a eksportować tylko i wyłącznie nadwyżki” oraz jedenasty:
„Znieść ceny komercyjne oraz sprzedaż za dewizy w tzw. eksporcie wewnętrznym”.
Reglamentacja mięsa wydawała się wyjściem jedynym- każdy, bez dręczących kolejek, dostanie po przystępnej cenie tyle, ile mu się na kartkę należy. O ile jednak racjonowanie cukru było proste, gdyż każde 2 kg na głowę miesięcznie będzie identyczne, o tyle mięso i jego przetwory mogły zapowiadać kłopoty. Ogłoszono więc powszechne konsultacje. W Polskę, ze szczególnym uwzględnieniem wielkoprzemysłowych Zakładów Pracy, udało się 150 pracowników resortu handlu, wspieranych armią działaczy partyjnych.

Reglamentacja — ale jaka?

Władza nie cieszyła się zaufaniem społeczeństwa, więc pierwsze pytanie, na jakie trzeba było odpowiedzieć, uznano za chytre i podchwytliwe - czy kartka ma być wartościowa, czy ilościowo-asortymentowa? Pierwszy wariant, w którym każdy obywatel otrzymać miałby bon wartości np. 150 zł i sam zadecydowałby, czy chce wykupić kilogram szynki, czy też kilka kilogramów mięsa z kością, uznano za naruszający poczucie socjalistycznej sprawiedliwości społecznej.

Jakże to, jednemu szynka, drugiemu mortadela? W pierwszym etapie konsultacji zażądano więc zgodnie, by na kartce było wyraźnie wyszczególnione, co się komu należy. Ile szynki, ile parówek, mięsa z kością lub bez. Każdemu po równo.
Drugi etap konsultacji przynosi poważne rozczarowanie. Proponowane przez rząd normy okazały się niewielkie. Najwięcej mieli dostawać górnicy dołowi: 5 kg na głowę. Pozostali życzni - 4kg, kartka umysłowa opiewała na 3 kg. Konsultanci bombardowani byli trudnymi pytaniami. Skąd takie niskie normy, jeśli spożycie mięsa na głowę w 1979 i 1980 r. wynosić miało 72—74 kg? Społeczeństwo targuje się też o kurczaki, żeby je wyłączyć z systemu, nie obniżając wielkości przydziału. Zwiększy to szanse zakupu przynajmniej tym, którzy mają dojście do ekspedientek. Prawda okazuje się brutalna — aż 25 proc. podaży masy mięsnej stanowi drób, nie ma mowy, aby pozostawić go poza kartkami.
Z pełną nieufnością przyjmuje się wyjaśnienie w sprawie eksportu. Jan Załęski, minister przemysłu spożywczego i skupu, przekonuje, że za granicę wysyłamy tylko konie, barany i trochę wołowiny. Dzięki temu mięsożerny sprowadzić paszę, wykarmić nią własne świnie i puścić na kartki dwa razy tyle mięsa. Ludzie jednak wiedzą swoje. Zwłaszcza gdy ktoś ma znajomego, którego szwagier pracuje na kolei i przysięga, że w tych puszkach, na których napisane jest „farba”, wyjeżdża do Związku Radzieckiego autentyczna szynka. Przedstawiany przez władzę bilans mięsa powszechnie podawany jest w wątpliwość. Tych wątpliwości nie rozwiał nawet czas. Józef Kowalski, który w latach 80. zajmował się w Ministerstwie Finansów dotacjami do żywności, kilkakrotnie próbował uzyskać dane o eksporcie mięsa. Bezskutecznie. Więc nawet dziś nie potrafi powiedzieć, ile szło do
ZSRR. Pewien jest natomiast, że spora pul żywności przeznaczona była dla stacjonujących w Polsce żołnierzy sowieckich i ich rodzin.
Ludność wiejska propozycję przydziałów kartkowych przyjmuje jako kolejny przejaw dyskryminacji rolników, których ambicję uraża zaproponowana wielkość 1,5-kilogramowego przydziału. -Również nie należy zmniejszać przydziału tłuszczu rolnikom, przecież na wsi nie robi się dziś masła — postuluje w Sejmie poseł Czesław Słowek (ZSL). — I) trzeba tę sprawę przemyśleć i chyba zrównać przydziały masła dla wszystkich. Zresztą bilans tłuszczów też budzi sprzeciw posła. — Te 10 czy 8 kg rocznie to są gramowe dawki. Czy te ilości wystarczą do biologicznego życia człowieka? - ubolewa poseł w listopadzie 1980 r., gdy straszenie cholesterolem z pewnością uznano by za objaw kolaboracji z komuną.
Lidia Wołowiec (PZPR) skłonna byłaby zrównać chłopo-robotników pod względem przydziałów mięsnych z robotnikami. Przeciwko temu stanowczo oponuje jej kolega klubowy Zdzisław Sikorski. -Przecież oni mają zaplecze na wsi, możność hodowli inwentarza bądź drobiu- uzasadnia.
Zdanych oficjalnych wynika, że każdy mieszkaniec wsi w ramach samo zaopatrzenia zjada miesięcznie ponad 4kg mięsa. Karol Wojtaszczyk, rolnik indywidualny, proponuje wyjście kompromisowe: każdemu rolnikowi, który nabędzie dwa prosięta i jedo drugiego
 

Już w pierwszym dniu obowiązywania kartek staje się jasne, że system należy udoskonalić. Postulat, aby pozostawić konsumentom wolność wyboru sklepu, w którym dokonają realizacji talonów, trzeba zastąpić przywiązaniem ich do jednej placówki. Plątanie się ludzi po sklepach w poszukiwaniu lepszych gatunków wędlin czy mięsa sprawia bowiem wrażenie, że niedobór jest większy, niż jest. Zwiększa też niebezpieczeństwo, że w sklepie, w którym ustawiła się kolejka, mięsa zabraknie, podczas gdy w innym — nie daj Boże — ulegnie ono zepsuciu.
Nawet jednak po wprowadzeniu rejestracji i dokładnym określeniu, w którym dniu klient zrealizuje kartkę — najchętniej całą — okazuje się, że kołdra nadal jest za krótka. Umysłowi, którzy w konsultacjach wywalczyli sobie wyższą normę, pierwsi padają ofiarą urealnienia przydziałów do 2,5 kg mięsa (Z kością) miesięcznie. Obok nawisu inflacyjnego pojawia się drugi, do tej pory nieznany — nawis kartkowy, którego władza najpierw stara się mile dostrzegać, potem zaś musi zalegalizować. Oznacza to, że czas ważności kartek miesięcznych wydłuża się z powodu niemożności ich zrealizowania w wyznaczonym terminie. Czasem wrześniowe spotykają się przy pustej ladzie z październikowymi.
Rozrasta się machina biurokratyczna. Reglamentacja wciąga w swoje tryby nie tylko handel i jego dostawców. Wydawaniem kartek zajmują się zakłady pracy, administracje domów mieszkalnych, wyższe uczelnie i rady narodowe, a od czerwca także szpitale i przychodnie. Służba zdrowia decyzją ministra handlu ma wziąć na siebie rozprowadzanie abonamentów na mleko dla niemowląt.
Maria Staniewicz, dyrektor Stołecznego Ośrodka Matki i Dziecka, nic o tym nie wie, choć konsultowała się w tej sprawie z lekarzem wojewódzkimi wiceprezydentem miasta. Z kolei Andrzej Kępliński, dyrektor wydziału handlu i usług m.st. Warszawy, zapewnia, że na naradzie w Ministerstwie Handlu Wewnętrznego i Usług poinformowano, iż abonamenty na mleko w proszku przejmie służba zdrowia. „Najwyższy czas, żeby dwa p resorty dogadały się w koi”icu w sprawie abonamentów, niemowlęta nie mogą przecież czekać” —pogania „Trybuna Ludu”.
Pod koniec maja urzędy dzielnicowe oraz gminne nadal czekają na pieczątki. Bez nich nie mogą stemplować kartek „,ważne na cały kraj”, co uniemożliwia społeczeństwu wyjazd na urlopy. Tylko z tak podstemplowaną kartką można się próbować zarejestrować wjakimś sklepie na Mazurach lub nad morzem. Ale nawet te urzędy, które już otrzymały stosowne pieczątki, utrudniają wyjazd ludziom pracy, żądając dodatkowych oświadczeń, skierowań bądź kart urlopowych. ADM w ogóle jeszcze nie wiedzą, że powinny coś stemplować. Karty zaopatrzenia, choć z wyglądu mocno niepozorne, są druidem jak najściślejszego zarachowania. Co miesiąc w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych zbiera się specjalna komisja, która w sposób tajny tańsze farby. Chodzi oto, żeby każda edycja kartek miała inny, niepowtarzalny kolor. Receptury mieszanki nigdzie się nie zapisuje, kolor niemożliwy jest więc do podrobienia i nikomu wcześniej nieznany.
A jednak kartki można kupić na bazarze Różyckiego. NIK zastanawia się, w jaki sposób w jednym tylko województwie białostockim aż 39 przedsiębiorstw i urzędów administracji państwowej wydało bezpodstawnie karty zaopatrzenia na 31 ton cukru? Stwierdza — i to już po kilku miesiącach reglamentacji, że w wielu województwach karty mięsne wydawano rolnikom nie sprzedającym państwu produktów rolnych, a studenci otrzymywali je zarówno w uczelniach, jak zakładach pracy rodziców oraz w miejscu zamieszkania. Wniosek-system należy uszczelnić. Obłożnie chorym, starym ludziom kartek nie może już przynieść z ADM dozorca. Urzędniczki, głuche na wyjaśnienia, bronią się wytycznymi nakazującymi, że po odbiór kartek należy udać się osobiście.
Jeśli ktoś kartkę zgubi, do końca miesiąca winien powstrzymać się od jedzenia. Duplikatów nie wydaje się. Reglamentacją, oprócz cukru, mięsa, masła i mleka dla niemowląt, objęte są już także mąka, kasza i ryż (2,5 kg na kwartał razem), pieluszki, mydło (1 kostka na dwa miesiące), alkohol, słodycze, proszek do prania, słodycze i papierosy. Odcinki rezerwowe R — na kartkach zapowiadają, że to nie koniec.

Dzielnicowy podział kraju

Nikt nie ma już także złudzeń, że kartki wyeliminują kolejki. Oprócz reglamentacji centralnej, bujnie kwitnie żywiołowa, wprowadzana przez władze
Kartki spożywcza wojewódzkie, miejora na mleko z 1981 r. sine, a nawet gminne.
W woj. krośnieńskim za kartkę na cukier można kupić 10 paczek papierosów. Krosno staje się mekką dla palaczyz ościennych województw, którzy po zarejestrowaniu swoich kartek w radzie narodowej mogą także skorzystać z lokalnego przywileju. W Gorzowie jest także nieźle — można kupić papierosy na zapas, po przedstawieniu karty urlopowej. Ale tylko teoretycznie, ponieważ dają się odczuć brakiw zaopatrzeniu. W woj. tarnowskim na kartkę alkoholową (0,5 litra miesięcznie) można dostać 10 dkg kawy lub 0,5 kg słodyczy, a na lubelszczyźnie inaczej. Pijesz? — Nie pal, albowiem kartkę alkoholową zamienia się na papierosy. Po mydło idzie się z kartką na cukier. Poczucie sprawiedliwości razi jednak fakt, że wjednym regionie alkohol mógł kupić 18-latek, zaś winnym dopiero, gdy ukończył
21 lat. Wiąże się go bowiem z innym rodzajem kartki. Obywatele Starogardu w woj. szczecińskim najpierw gotowi są swoje władze nosić na rękach, gdy te postanawiają wprowadzić kartki weselne, które umożliwiają zakup 20 butelek wódki (na chrzciny tylko 5). Wkrótce potem chcą je już wywozić na taczkach, gdy dowiadują się, że w Lobzie na wesele sprzedają aż 30 flaszek, a na chrzciny 10.
Choć władza robi, co może, nadal krążą nieprzychylne plotki. W styczniu 1982 r. minister handlu dementuje pogłoski, że wydrukowane już zostały kartki na chleb. Adam Tańsld, wówczas zajmujący się dotacjami do żywności w Ministerstwie Finansów, przeczuwa, że tej wirówki nonsensu nie da się już zatrzymać. Uruchomiono bowiem mechanizmy gigantycznego marnotrawstwa. Ceny żywności ustala Biuro Polityczne. Tam też zapadają decyne o parytecie, czyli jakie dochody rząd i partia muszą zagwarantować rolnikom. Polityka rolna PZPR zakłada, że bez względu na wielkość gospodarstwa mają być one równe 0,8 średniej pensji krajowej. Najwyższe gremium partyjne nie jest jednak
w stanie zadekretować kosztów. Ceny detaliczne żywności muszą stać w miejscu, ale zagwarantowanie parytetu zmusza do podnoszenia cen skupu. Pod koniec lat 80. ceny skupu płodów rolnych są już dwukrotnie wyższe od detalicznych cen żywności.
- Wiackmo było, że to się musi źle skończyć—konkluduje dzisiaj Tański. —Żaden budżet tego nie udźwignie.
Szynki nadal nie było.
 

JOANNA SOLKA
Współpraca: IWONA KOCHANO WSKA, JUSTYNA KAPECKA